آشنایی با هنر و انواع کاشی کاری در ایران

هنر کاشیکاری ایرانی

هنر کاشی‌کاری از هنرهای والا و ارزشمندی است که در تزئینات معماری ایران از دوران باستان تا امروز به کار رفته است. این هنر در پیدایش و زیبایی نمای بیرونی و درونی ساختمان‌های مذهبی، مقابر، مساجد و برخی از پل‌ها در ادوار مختلف تاریخ به شیوه گسترده‌ای به کارگرفته شده است.
پیشینه هنرکاربردی کاشی‌کاری برای استحکام و زینت‌بخشی اماکن و ساختمان‌ها به اواخر هزاره دوم پیش از میلاد می‌رسد و هنرمندان ایرانی با ساخت خشت و آجرهای لعاب‌دار از آن زمان آشنا بوده‌اند. آجرهای لعاب‌دار به رنگ‌های سبز، زرد، قهوه‌ای با نقوش انسانی و حیوانی به عنوان کاشی مورد استفاده قرار می‌گرفتند. کاخ‌های تخت جمشید و شوش در زمان هخامنشیان نمونه بارز هنرکاشی‌کاری و آجرهای لعاب‌دار است. در دوره اشکانی هنر کاشی‌کاری در آرایش بنا کمتر مورد توجه قرار گرفت و اشکانیان بیشتر از نقاشی در تزئین بنا استفاده می‌کردند.
هنر کاشی‌کاری در دوره اسلامی به دو منظور آرایش و استحکام بخشی به بنا، گسترش یافت و مساجد، مدارس، کاخ‌ها، حمام‌ها و پل‌ها را با انواع کاشی می‌آراستند، به گونه‌ای که از دهه‌های پایانی قرن چهاردهم هجری اکثر بناها با کاشی‌کاری تزئین شده و کمتر بنایی وجود دارد که از این هنر در آن استفاده نشده باشد.
در آغاز، تزئین بناها با کاشی، همراه با انواع آجر ساده و تراش دار و گچ بوده و قطعات کاشی و آجرهای کوچک لعاب‌دار (کلوک کاشی) را در شکل‌های مختلف در کنار آجرهای قالب زده یا تراش‌دار شبیه به نشاندن نگین انگشتری به کار می‌بردند و زیبایی ویژه‌ای به نمای درونی و بیرونی بنا می‌دادند. کاشی‌کاری در دوره سلجوقی نیز بسیاراهمیت پیدا کرد. نقاشی روی کاشی یا سفال به سبک‌های گوناگون ارائه شده و با روح و سنن ایرانی پیوند و هماهنگی پیدا کرد. دوره ایلخانی را می‌توان پر رونق ترین دوره ساخت کاشی تا این زمان در ایران دانست.
پس از گذشت سال‌ها و ورود ماشین آلات و کوره‌های صنعتی، هنر کاشی‌کاری دچار تغییرات اساسی در ایران گردید. در بازار کار ایران، کاشی به قطعه سنگ مصنوعی گفته می‌شود که طول و عرض آن متفاوت بوده و ضخامت آن چند میلیمتر است، یک روی آن دارای سطحی شیشه‌ای و کاملا صاف و صیقلی می‌باشد، به همین علت به راحتی قابل تمیز کردن است و اغلب در محل‌هایی از ساختمان مورد مصرف قرار می‌گیرد که امکان رشد میکروب‌ها و باکتری‌ها بیشتر بوده و احتیاج به نظافت بیشتری می باشد.
کاشی کاری، هنر ایرانی است که با ورود دین اسلام به سرزمین پارس و ایجاد سبک معماری ایرانی – اسلامی به اوج خود رسید. کاشیکاری هنری سخت و طاقت فرساست اما نتایج اعجاب‌آور آن در انواع گوناگون معرق، هفت‌رنگ، معقلی و مقرنس جلوه پیدا می‌کند.
این هنر-صنعت پنجمین شیوه اساسی و بنیادین در تزئینات ساختمان محسوب می‌شود.شیوه‌ای که همچنان در رده زیباترین و البته گران‌ ترین تزئینات قرار دارد.زیبایی مکان‌های زیادی در ایران و دنیا مدیون تزئینات کاشی است.ترکیبی از خاک رس، سنگ و دیگر مصالح که در شش مرحله ساخته، پخته و لعاب داده می‌شود تا جلوه‌گر طرح و نقشی چشم‌نواز باشد.
از نظر زبان شناسی کلمه “کاشی” برآمده از کاشان یا مربوط به کاشان” می باشد. پس می توان به این نتیجه رسید که اولین کاشی های ایران در کاشان تولید شده اند. البته این فرضیه دور از ذهن نیست، چرا که کاشان با ۷۰۰۰ سال قدمت یکی از شهرهای بسیار کهن و تاریخی ایران است. اما هنگامی که برای دستیابی به یک تعریف صحیح برای کلمه کاشی به سراغ لغت نامه دهخدا می رویم به تعاریف زیر برمیخوریم:
کاشی نوعی از خشت تنک باشد که نقاشی کنند و آبگینه‌ی ساییده بر روی آن بمالند و بپزند چنانکه شبیه به چینی شود که مثل ظرف چینی در ایران عموماً و در کاشان و خراسان خصوصاً بسیار خوب و عمده می سازند.

قدمت هنر کاشی کاری

کاشیکاری یکی از قدیمی ترین اشکال هنر در جهان می باشد که قدمت آن به ۵۰۰۰ سال پیش می رسد.
کاشی کاری (یا همان آجر لعابی) مانند سفالگری از اصالت و قدمت زیادی برخوردار است؛می توان گفت اولین نمونه های کاشی کاری مربوط به هزاره دوم پیش از میلاد می باشد.اما در ایران قدمت کاشی کاری به ۲ یا ۳ قرن پیش از میلاد می رسد.اولین آثار کاشی کاری را در بناهای مربوط به هخامنشی و آشور می بینیم.اوج شکوفایی این هنر در ایران مربوط به دوره ی ظهور اسلام می باشد.
از قدیمی ترین آثار کاشیکاری در ایران مربوط به گنبد مساجد مربوط به قرن هفت و هشت میلادی می باشد.
در دوران آل بویه دو مسجد نایین و نی ریز با آجر کاری و کاشی کاری مزین شده اند.
کاشی کاری های تزیینی و خلاقانه یکی از زیباترین اشکال کاشی کاری می باشد. نمونه های آن را در معابد و کاخ های قدیمی می توان به وفور یافت. امروزه نیز کاشی کاری های مختلف را می توان در بسیاری از دکوراسیون های داخلی و یا حتی در زیباسازی های شهری دید.

انواع کاشی کاری ایرانی
با توجه به قدمت هنر کاشی کاری در ایران ، در ادامه با پنج مدل از مشهورترین انواع کاشی کاری ایرانی آشنا می شویم.

1.کاشیکاری معرق
زیباترین و سخت‌ترین مدل کاشی، معرق است که فقط استادان بزرگ از عهده اجرای آن برمی‌آیند.
در این نوع کاشیکاری قطعه‌های مختلف کاشی، بریده شده و کنارهم اجرا می‌شوند تا به اصطلاح پارچه‌ای زیبا از کاشی خلق شود. معرق‌کاری کاشی از قرن چهارم هجری و در زمان حکومت سلجوقیان رواج پیدا کرد و در قرن هشتم به کمال رسید.
در این قرن بخش‌ها و اشکال مختلف کاشی ریزتر و طرح‌های هنرمندانه‌ای خلق شد.

کاشی معرق در چند مرحله انجام می‌شود، ابتدا استاد طرح مورد نظر را می‌کشد و آن را به دقت رنگ‌آمیزی می‌کند. سپس طرح شماره گذاری و بخش بندی می‌شود، پس از این مرحله طرح از روی کاغذ بریده و بر اساس رنگ طبقه بندی می‌شوند.

کاغذهای بریده شده با استفاده از سریشم بر روی کاشی با رنگ مورد نظر چسبانده می‌شود.

پس از خشک شدن کاغذهای چسبانده شده با استفاده از تیشه‌ شروع به برش قطعات کاشی می‌کنند که به آن “لب‌زنی” می‌گویند و سپس نوبت بریدن، صیقل دادن و کنار هم چیدن آنها بر اساس شماره گذاری تکه های کاشی است.در نهایت ملات ریزی و نصب کاشی‌ها بر روی محل مورد نظر انجام می گیرد. این مدل کاشیکاری نیاز به دقت و زحمت زیادی دارد.

کاشیکاری معرق در بناهای شاخص زیادی به‌کار رفته است.صفویان نیز علاقه زیادی به این مدل از کاشیکاری داشتند و این تزئین در این دوران به اوج خود رسید.

مسجد شیخ لطف‌الله، مسجد جامع عباسی، کاروانسرای عباسی، مسجد کبود تبریز و بخش‌هایی از کاخ نیاوران از جمله بناهایی هستند که می‌توان در آن نمونه اعلای کاشی معرق را دید.

2.کاشیکاری هفت‌ رنگ

در این شیوه،کاشی‌ با اشکال و ابعاد منظم بنا بر سلیقه استادکار و ویژگی‌های محل اجرای اثر با شکل‌های مربع، مستطیل و شش ضلعی در کنار هم قرار می‌گیرد. در این نوع از کاشیکاری ابتدا طرح‌ را با استفاده از زغال از روی کاغذ بر روی کاشی کپی می‌کنند، سپس رنگ‌آمیزی کرده و کاشی را درون کوره قرار می دهند.

سیاه، سفید، لاجوردی، فیروزه‌ای، قرمز، زرد و حنایی هفت رنگ متداولی هستند که در کاشیکاری هفت رنگ استفاده می‌شوند.
کاشی لعاب دار یا کاشی هفت رنگ از دوره تاریخی هخامنشی در بناهای باستانی دیده شده است. ولی هیچگاه به صورت جدی و به فراوانی در بناها استفاده نگردید. تا دوره سلجوقیان که کاشی‌های رنگین جای خود را در تزیینات بناهای مهم پیدا کردند و به عنوان یکی از تاثیرگذارترین بخش های بنا، خود را جلوه گر ساختند.
این مدل از کاشیکاری سرعتی بیشتر از معرق دارد.
کاشیکاری هفت رنگ را بیشتر در اماکن مذهبی می‌توان دید.پس از گشترش اسلام این مدل از کاشیکاری را به وفور در مساجد بویژه مناره‌ها می‌توان دید.مناره مدرسه چهارباغ اصفهان یکی از بناهایی است که نمونه زیبا و اعلای کاشیکاری هفت رنگ یا خشتی را می‌توان در آن دید.

3.کاشی کاری مَعقِلی

کنارهم قرار گرفتن کاشی‌های بسیار کوچک که معمولا شکل هندسی مربع یا مستطیل دارند، کاشیکاری معقلی است.سبک معقلی در واقع ترکیبی از کاشیکاری و آجر بوده که باعث به حداقل رسیدن میزان انبساط و انقباض کاشی‌ها شده و در نتیجه آسیب کمی به لعاب کاشی می‌رسد. در کاشی معقلی از انواع خطوط مستقیم در محورهای عمودی و افقی، همچنین خطوط مورب با زاویه ۴۵ درجه و شطرنجی استفاده می‌شود.به کاشیکاری معقلی، بنایی نیز می‌گویند.کاشی معقلی به خط کوفی بنایی مزین بوده و در سطوح مختلف تزئینات معماری از آن استفاده می‌شده است.از این خط در کتابت و نگارش استفاده نمی‌شده، اما در معماری کاربرد زیادی داشته است؛

به این صورت که ابتدا نوشته را در صفحه‌ای شطرنجی مشخص و سپس حروف را مرتب می‌کردند.
در مرحله پایانی نیز آجر و کاشی بر روی بنا نصب می‌شد تا حروف شکل بگیرند و نوشته نمایان شود.
این نوع از کاشیکاری اگرچه پیش از ظهور اسلام به دست ایرانیان ابداع شد، اما در دوران اسلامی و در قرن پنجم هجری به کمال رسید.
کاشیکاری معقلی را در بناهای به جا مانده از دوران تیموری و ایلخانی به وفور می‌توان دید.
این نوع از تزئین را حتی در آثار معاصر مانند حرم امام رضا و امام‌زاده صالح می توان مشاهده نمود.
در مسجد جامع اصفهان و مسجد علی نیز کتیبه‌هایی به سبک معقلی به چشم می‌خورد.

4.کاشیکاری مقرنس

مقرنس در معماری ایرانی – اسلامی جایگاه بسیار مهمی دارد.به طور کلی به آنچه که به شکل نردبان و پله پله و مانند آویزهایی قندیل مانند باشد، مقرنس می‌گویند.مقرنس را به پوزه آهو تشبیه کردند و ریشه آن را نیز از قرنیز و کرنیس یونانی‌ها دانسته‌اند.مقرنس پیش‌تر جنبه‌ای ساختمانی داشت، اما به مرور زمان جنبه‌ای تزئینی به خود گرفت و در بیشتر ورودی‌ بناهای مهم از جمله مساجد و بازارها از آن استفاده شد.مقرنس یکی از انواع تزئینات است که به مصالح گوناگون از جمله کاشی‌ و گچ نیاز دارد.

این تزیین در چهار نوع مقرنس‌های جلو آمده، مقرنس‌های روی هم قرار گرفته، مقرنس‌های معلق و مقرنس‌های لانه زنبوری وجود دارد. در همه انواع آن ابتدا با استفاده از گچ، آجر و آهک طرح را زده و برش‌ها و قندیل‌ها را براساس شکل مورد نظر درمی‌آورد و سپس کاشی‌های ساخته شده متناسب با بنا را به آن می‌چسبانند.این کاشی‌ها می‌توانند از انواع کاشی‌های هفت‌رنگ، معرق و غیره باشند.مقرنس را یکی از مهم‌ترین ارکان معماری اسلامی نامیده‌اند.چرا که گستره آن در مناطق اسلامی از شرق تا جنوب اسپانیا کشیده شده و به عنوان عنصری ایرانی در بسیاری از بناهای اسلامی قابل رویت است.
تاریخ دقیقی از ابداع مقرنس و استادان آن در دست نیست.اما به قطع زیباترین مقرنس‌ها را در معماری صفوی و در مجموعه میدان نقش جهان و مسجد جامع عباسی می‌توان دید.

5.کاشی کاری مشبک

همانگونه که از نامش پیداست، کاشی کاری مشبک گونه‌ای از کاشی کاری بوده که در آن کاشی به صورت شبکه شبکه در می‌آید. به گونه ای که نور بتواند از آن عبور کند. در میان آثار معماری‌ و بناهای برجا مانده از ادوار گذشته مانند بازارها، حمام‌ها و مـسجدها پرده‌ای از سفال یا کاشی وجود دارد که طبق نظر برخی از پژوهشگران‌ هوای متغیر ایران، آفتاب تند و روشن، باد و طوفان و گردباد و عقاید خاص ملی و مذهبی باعث ایجاد این‌گونه شبکه‌ها شده است. پنجره‌های ساخته شده از کاشی مشبک باعث بیرون راندن حشرات موذی، حفظ حریم داخل خانه و عبور راحت نور بوده است.
کاشی مشبک به دو گونه قالبی و برشی ساخته می‌شود.شیوه کار آن اینگونه است که سفال های لعاب داده شده را بر مبنای طرح اصلی بریده و سپس با در کنار هم قرار دادن آن ها طرح اصلی را می‌سازند. مشبک‌های مسجد جامع شیخ لطف الله و مقبره جعفراصفهانی از جمله زیباترین نمونه‌های کاشیکاری مشبک است.